YAZI DİLİNE GÖRE, YENİ UYGUR TÜRKÇESİNİN
KUÇA AĞZINDAKİ SES DEĞİŞMELERİ

Phonetic Changes In Kuca Dialect Of New Uygur Turkish In Respect Of

Writing Language

Zekiye Gül ELBİR

Fırat Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Elâzığ.

elbirzg @ firat.edu.tr.

Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
Fırat University Journal of Social Science
Cilt: 17, Sayı: 1 Sayfa: 115-130, ELAZIĞ-2007

ÖZET

Türk dili tarihi bakımından önemli bir yere sahip olan Yeni Uygur Türkçesi, yazı dili olarak
Urumçı ağzını esas almıştır. Ancak Yeni Uygur Türkçesi’nde bir çok ağız mevcuttur. Bunlardan
biri de Kuça ağzıdır. Çalışmamızda, Kuça ağzına ait metinleri, ses özellikleri yönünden, Yeni
Uygur Türkçesi yazı dili ile karşılaştırdık. Ünlü ve ünsüz seslerde bir çok değişiklik tespit ettik. Bu
değişikliklerin yoğunlaştığı sesler şunlardır : a > ı, e > e, e > i, o > u, ö > ü, y > i, ç > ş, ç > t, g > k, j > y.

Anahtar Kelimeler : Yeni Uygur Türkçesi, Kuça Ağzı, Ses Değişmeleri.

ABSTRACT

New Uygur Turkish, which has a great importance from aspect of the history of the Turkish
Language, is based on Urumcı dialect.Yet, there are lots of dialects in New Uygur Turkish. One of
them is Kuca dialect. We compared texts which belong to Kuca dialect, with writings of New
Uygur Turkish from the aspect of phonetic specifications : a > ı, e > e, e > i, o > u, ö > ü, y > i, ç >
ş, ç > t, g > k, j > y.

Key Words: New Uygur Turkish, Kuca Dialect, Phonetic Changes.

GİRİŞ

Orhun Kitâbelerinde, ilk defa, 111 yılındaki ayaklanmalar münasebetiyle zikredilen
Uygurlar Çin kaynaklarında adlarının türlü şekilleri ile anılmışlardır: Hoei-ho, Vei-ho,
Huei-hu, Wei-wu vb. Uygur adının mânası, 914’te tamamlanan Çince Kiu Wu Tai adlı
eserde “şahin sür’ati ile dolaşan ve hücum eden” diye açıklanmaktadır. Diğer taraftan,
kelimenin etimologique olarak “uy (tâkip etmek)+gur” tarzında (sal-gur gibi) meydana
geldiği ileri sürülmüş ise de, o tarihlerde Türkçede “tâkip etmek” mânasındaki fiil
kökünün “ud+” olduğu belirtilerek, Uygur adının “Oy+(oymak, baskı yapmak)+gur
şeklinde açıklanabileceği veya daha kuvvetli bir ihtimal ile bu adın Türkçe “Uy (akraba,
müttefik)+gur” olabileceği ve dolayısiyle “On-Uygur” deyiminin de “10 müttefik”
mânasında olması gerektiği bildirilmektedir. (Kafesoğlu, 1991: 122)

Kaşgarlı Mahmud’un: “halis Türkçe, en doğru Türkçe” diye nitelendirdiği Uygur
Türkçesi, 19. yüzyıldan sonra Çağatay Türkçesinden ayrışarak yazı dili durumuna
gelmiştir. Bazı kaynaklarda Tarançı Türkçesi olarak da geçen Uygur Türkçesi, oldukça
geniş bir alanda kullanılmaktadır.

Bugün Doğu Türkistan’da 10 milyon kadar Uygur Türkü yaşamaktadır. Coğrafî
saha bakımından ise; Doğu Türkistan, kuzeyden güneye doğru Altay Dağları’nın güney
eteklerini, Tarbagatay’ın doğu kısmını, Çungarya Havzasını, Tanrı Dağları’nı, Tarım
Havzası’nı ve Altın Dağları’nın güney eteklerini kapsayan geniş bir sahaya
yayılmaktadır. Halen Çin’in işgali altında bulunan Doğu Türkistan’a “Çin Türkistanı” da
denmektedir. (Yiğit, 1996: 129)

Uygurlar, tarih boyunca Budizm, Maniheizm, Nesturî hıristiyanlık gibi değişik
dinleri benimseyerek, bu dinlerin etkisinde ve hukuk, tıp, takvim, astronomi, falcılık vb.
alanlarda eserler ortaya koymuşlardır.

Orta Asya’da Türk dil ve kültürünün inkişafını uzun zaman üzerlerine almış olan
Uygurlar, dinî ve içtimaî sebepler dolayısiyle, Run, Brahma, Tibet, Süryanî, Soğud,
Uygur, Mânî ve ilh...gibi bir çok alfabe sistemleri kullanmışlardır. (Caferoğlu, 1981: 162)
Uygur Türkleri, çeşitli siyasî baskılar ve coğrafya farklılıkları sebebiyle yakın
tarihe kadar Arap alfabesini, 1930 ila 1941 yılları arasında Lâtin alfabesini, 1941’den
sonra ise, Kiril alfabesini kullanmak zorunda kalmışlardır.

Uygur Türkçesi, bugün, Kazakistan’da Kiril alfabeli, Doğu Türkistan’da ise, Arap
alfabeli bir yazı dili olarak varlığını devam ettirmektedir. (Öztürk, 1994: 2)

Uygur Türkçesini bugünkü Türk şiveleri için - Türkçe/Çuvaş ve Yakut Lehçeleri
istisna - bir ana dil olarak kabul edenler de vardır. (Özkan, 1991: 96)

1930 yılından sonra Urumçı ağzı esas alınarak Kaşgar, Kumul, Aksu, Turfan ve İli
vilayetlerinin ağızlarını da kapsayacak şekilde “merkezî şive” kabul edilmiş ve söz
konusu ağız, edebî dil haline getirilmiştir.Doğu Türkçesi olarak da bilinen Yeni
Uygurca’nın aslında bir çok diyalekti vardır:

Güney

1-Kaşgar-Yarkent

2-Hoten-Kerija

3-Aksu    ya da Maralbaşı-Karaşar
Kuzey

Bu gruptaki diyalektler, Çin Türkistan’ının kuzey-doğu ve doğu bölgeleri ile Batı
Türkistan’da konuşulur. Bunlar:

4-Kuça-Turfan-Hami    (Çin’de)

5-Tarançi    (Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan)

Bunlardan başka asıl Uygur bölgesi dışında kalan diyalektler de vardır:

6-Lobnor    (Lobnor vahası, Çarhalık, Miran)

7-Hoton    (Busurman, Batı Moğolistan-Ubsu, Nur, Çirgis). (Tekin-Ölmez, 1999:
136-137).

Yeni Uygur Türkçesi ağızlarının Fundamenta’daki tasnifi, yukarıdaki tasnifle aynı
olmakla beraber;

8-Choton

9-Sarı    Uygur ağızlarını da içermektedir. (Ph.TF, 1959: 529)

Biz de bu öneme istinaden S.E. Malov’un “Uygurskie Nareçiya Sintszyana
Tekstı, Perevodı, Slovar” Moskova 1961 adlı eserinde, Kuça diyalekti ile yazılmış, Kiril
harfli metinleri, fonetik açıdan incelemeye gayret ettik. Çalışmamızda, Malov’un söz
konusu eserinin sözlük kısmında geçen Kuça ağzına ait sözcükleri, Yeni Uygur
Türkçesinin yazı dilindeki fonetik biçimleri esas alarak, karşılaştırmaya ve fonetik
değişiklikleri ortaya koymaya çalıştık.

ÜNLÜLER

Ünlü İncelmesi
a > e

poşkal (YUT) > pöşkel (KUÇ) “gözleme çeşidi”
a > i

maglay (YUT) > mige (KUÇ) “alın”
a > e

çaç (YUT) > çeç (KUÇ) “saç”

kazzap (YUT) > kezzap (Ar.KUÇ) “yalancı”
a > ö

kakkuk / kökkük (YUT) > kökkök (KUÇ) “guguk”

o > e

toşu- (YUT) > teşu- (KUÇ) “götür-“

0    > ö

poşkal (YUT) > pöşkel (KUÇ) “gözleme çeşidi”
u > i

bujil (YUT) > biyil (KUÇ) “bu yıl”
u > ö

kakkuk / kökkük (YUT) > kökkök (KUÇ) “guguk”

Ünlü Kalınlaşması
e > a

helk / hek (YUT) > hak (Ar.KUÇ) “halk”
çige (YUT) > çigan (KUÇ) “kenevir”
leçek (YUT) > laçık (KUÇ) “kadın baş örtüsü”
bez (YUT) > maz (KUÇ) “bez, kumaş parçası”
munçe (YUT) > munça (KUÇ) “bu kadar”
lenmen (YUT) > lenman (KUÇ) “erişte”

essilamueleyküm (YUT) > assalam aleikum (Ar.KUÇ) “merhaba”
hetli- (YUT) > hatle- (Ar.KUÇ) “yaz-“
e > ı

çek- (YUT) > çıkıdo- (KUÇ) “tütün iç-“
leçek (YUT) > laçık (KUÇ) “kadın baş örtüsü”
e > a

eyt- (YUT) > ait- (KUÇ) “konuş- “
e > ı

teç (YUT) > tınç (KUÇ) “yavaş, sessiz”
teç (YUT) > tış (KUÇ) “sessiz, yavaş”
e > o

sep-serik (YUT) > sop-serik (KUÇ) “sapsarı”

1    > a

isitkina (YUT) > ısıtkana (KUÇ) “yazık”
şakiri- (YUT) > çakıra- (KUÇ) “şakırda-“

yaglaş- / yagli- (YUT) > yagla- (KUÇ) “yağla-“
kali- / kalaş- (YUT) > kala- (KUÇ) “ateş yak-“
gargira- (YUT) > karkara- (KUÇ) “gürle-“
kuçagli- (YUT) > kuçakla- (KUÇ) “kucakla-“
uli- (YUT) > ula- (KUÇ) “birleştir-“

essilamueleyküm (YUT) > assalam aleikum (Ar.KUÇ) “merhaba”

Yukarıda verdiğimiz sözcüklerde görülen i > a değişimi; Yeni Uygur Türkçesinde
orta hecede meydana gelen daralmayla, a > i değişmesi olarak ortaya çıkmıştır.
i ~ ı

çikar- (YUT) s çıka- (KUÇ) “çıkar-“

çirsildaş- / şirtildi- (YUT) s şırtat- (KUÇ) “gürültü yap-“

iskitmak (YUT) s ıskıtmı (KUÇ) “ıslık”

isitkina (YUT) s ısıtkana (KUÇ) “yazık”

hatire (YUT) s hatır (Ar.KUÇ) “hatır”

şakiri- (YUT) s çakıra- (KUÇ) “şakırda-“

yegir (YUT) s yegır (KUÇ) “hayvan nasırı, sıyrık”

kirgavul / kirgul (YUT) s kırgavul (KUÇ) “sülün)

issik (YUT) s issık (KUÇ) “sıcak”

miltik (YUT) s mıltık (KUÇ) “tüfek”

piçak (YUT) s pıçık (KUÇ) “bıçak”

tin / teç (YUT) s tınç (KUÇ) “yavaş, sessiz”

teç / tin (YUT) s tış (KUÇ) “sessiz, yavaş”

siz- (YUT) s sız- (KUÇ) “çiz-“

piçak (YUT) s pıçık (KUÇ) “bıçak”

tirnak / tirmak (YUT) s tırmak (KUÇ) “tırnak”

kamça / kamçi (YUT) s kamçı (KUÇ) “kamçı”

kimar (YUT) s kımar (Ar.KUÇ) “kumar”

kil- (YUT) s kıl- (KUÇ) “yap-“

altmiş (YUT) s atmış (KUÇ) “altmış”

kargiş (YUT) s kagış (KUÇ) “lânet, beddua”

Hitay (YUT) s hıtai (KUÇ) “Çinli”
çik- (YUT) s çık- (KUÇ) “çık-“

Bu grupta verdiğimiz örnek sözcüklerde görülen i s ı değişimi sonucunda, Yeni
Uygur Türkçesi yazı dilinde ı sesinin yokluğuna hükmedilebilir.

F. Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 200717 (1)
i > u

kistur- (YUT) > kustur (KUÇ) “sok-“
togri / togra (YUT) > togru (KUÇ) “düz”
ö > o

öy (YUT) > oi (KUÇ) “ev”

töm (YUT) > tom (KUÇ) “yuvarlak”

ü > o

cühüt (YUT) > jogot / jogut (KUÇ) “yahudi”
ü > u

essilamueleyküm (YUT) > assalam aleikum (Ar.KUÇ) “merhaba”

Ünlü Düzleşmesi

0    > e

toşu- (YUT) > teşu- (KUÇ) “götür-“
u > a

kulup / kulpu (YUT) > kulpa (KUÇ) “kilit”

u > ı

baldur (YUT) > baldır (KUÇ) “önce”
komuş (YUT) > kumış (KUÇ) “kamış”
put (YUT) > pıt (KUÇ) “ayak”
oku- (YUT) > ukı- (KUÇ) “oku-“

u > i

bujil (YUT) > biyil (KUÇ) “bu yıl”
ü > e

tügü- (YUT) > tüge- (KUÇ) “bit-“
ü > i

üdügen (YUT) > üdigen (KUÇ) “fare”

Ünlü Genişlemesi
e > e

sep-serik (YUT) > sop-serik (KUÇ) “sapsarı”
teriliş- (YUT) > teri- (KUÇ) “ek-, topla-”

1    > e

sekilek (YUT) > sekelek (KUÇ) “tarak”
yi- (YUT) > ye- (KUÇ) “yemek ye-“
kirpik (YUT) > kirpek (KUÇ) “kirpik”

i > e

hetli- (YUT) > hatle- (Ar.KUÇ) “yaz-“
u > o

buğday (YUT) > bogdai (KUÇ) “buğday”
şundag / şundak (YUT) > şondak (KUÇ) “böyle”
ü > o

cühüt (YUT) > jogot / jogut (KUÇ) “yahudi”
ü > ö

küydür- / köy- (YUT) > köi- (KUÇ) “yan-“

Ünlü Daralması

a > e

çaç (YUT) > çeç (KUÇ) “saç”

kazzap (YUT) > kezzap (Ar.KUÇ) “yalancı”

a > ı

iskitmak (YUT) > ıskıtmı (KUÇ) “ıslık”
piçak (YUT) > pıçık (KUÇ) “bıçak”
kamça / kamçi (YUT) > kamçı (KUÇ) “kamçı”
a > i

maglay (YUT) > mige (KUÇ) “alın”
e > ı

leçek (YUT) > laçık (KUÇ) “kadın baş örtüsü”
e > e

gerden (YUT) > geden Far. (KUÇ) “boyun”
eşek (YUT) > işek (KUÇ) “eşek”
çeketke (YUT) > çeketkü (KUÇ) “çekirge”
ceynek (YUT) > j einek (KUÇ) “dirsek”
yer (YUT) > ye (KUÇ) “yer”
sekilek (YUT) > sekelek (KUÇ) “tarak”
sekkiz (YUT) > sekiz (KUÇ) “sekiz”
emizek (YUT) > emçek (KUÇ) “kadın göğsü”
e > i

yette (YUT) > yetti (KUÇ) “yedi”
eşek (YUT) > işek (KUÇ) “eşek”
kepek (YUT) > kipek (KUÇ) “kepek”

F. Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 200717 (1)
ket- (YUT) > kit- (KUÇ) “git-“

essilamueleyküm (YUT) > assalam aleikum (Ar.KUÇ) “merhaba”

pey (YUT) > pii (KUÇ) “tüy”

kevez / kepez (YUT) > kipes (KUÇ) “pamuk”

e > ı

teç (YUT) > tınç (KUÇ) “yavaş, sessiz”
teç (YUT) > tış (KUÇ) “sessiz, yavaş”
e > ü

köküle (YUT) > kükülü (KUÇ) “saç modeli”
y « ⁱ

bay (YUT) s bai (KUÇ) “zengin”

Hitay (YUT) s htai (KUÇ) “Çinli”

Hitay (YUT) s hıtai (KUÇ) “Çinli”

bugday (YUT) s bogdai (KUÇ) “buğday”

boy (YUT) s bui (KUÇ) “boy”

ay (YUT) s ai (KUÇ) “ay”

maymak (YUT) s maimak (KUÇ) “eğri ayaklı”

dotey (YUT) s dotei (KUÇ) “vali”

toy (YUT) s toi (KUÇ) “düğün”

say (YUT) s sai (KUÇ) “nehir”

öy (YUT) s oi (KUÇ) “ev”

essilamueleyküm (YUT) s assalam aleikum (Ar.KUÇ) “merhaba”

eyt- (YUT) s ait- (KUÇ) “konuş-“

ceynek (YUT) s jeinek (KUÇ) “dirsek”

baytal (YUT) s baital (KUÇ) “dişi at”

kayda / ke yerde (YUT) s kaida (KUÇ) “nerede”

aydug (YUT) s aidın (KUÇ) “ay ışığı”

köy- / küydür- (YUT) s köi- (KUÇ) “yan-“

oynat- (YUT) s oinat- (YUT) “oynat-“

mayda / meyde (YUT) s meide (KUÇ) “göğüs”

pey (YUT) s pii (KUÇ) “tüy”

soy (YUT) s soi (KUÇ) “hayvan kes-“

uykuluk (YUT) s uikulug (KUÇ) “uykulu”

tekkiye / tekiye (YUT) s tekii (KUÇ) “yastık”

pey (YUT) s pei (KUÇ) “tüy”

keyin (YUT) ~ kein (KUÇ) “arka, sonra”

y ~ i değişimi ile ilgili olarak yukarıda verdiğimiz örnek sözcüklerin sayısı, diğer
ses değişimlerinden oldukça fazladır. Ancak böyle bir daralma olayı (eğer
transkripsiyonla ilgili değilse), bizi bu sözcüklere karşı temkinli davranmaya yöneltti.
Ayrıca metinlerde son sesteki i’ler dışında, iç sesteki i’ler de aynı transkripsiyon
işaretiyle gösterilmiştir.

o > u

boy (YUT) > bui (KUÇ) “boy”
boya- (YUT) > buya- (KUÇ) “boya-“
tonu- (YUT) > tunu- (KUÇ) “tanı-“
komuş (YUT) > kumış (KUÇ) “kamış”
kosak / kursak (YUT) > kusak (KUÇ) “mide”
mora (YUT) > mura (Far.KUÇ) “şömine bacası”
oku- (YUT) > ukı- (KUÇ) “oku-“
tonur (YUT) > tunur (KUÇ) “fırın”

ö > ü

tögürmen / tögmen (YUT) > tügmen (KUÇ) “değirmen”

möşük (YUT) > müşük (KUÇ) “kedi”

özemçila (YUT) > üzüm (KUÇ) “kendim”

köküle (YUT) > kükülü (KUÇ) “saç modeli”

söngeç / söngeş (YUT) > sügeç (KUÇ) “kalça kemiği”

ögen- (YUT) > ügen- (KUÇ) “öğren-“

üleg / ölük / ülek (YUT) > ülük (KUÇ) “ölü”

u > ı

baldur (YUT) > baldır (KUÇ) “önce”
aydug (YUT) > aidın (KUÇ) “ay ışığı”
put (YUT) > pıt (KUÇ) “ayak”
oku- (YUT) > ukı- (KUÇ) “oku-“
ü > e

tügü- (YUT) > tüge- (KUÇ) “bit-“
ü > i

üdügen (YUT) > üdigen (KUÇ) “fare”

Ünlü Yuvarlaklaşması

a > u

togri / togra (YUT) > toğru (KUÇ) “düz”
uka / aka (YUT) > ufka (KUÇ) “erkek kardeş”
a > o

hatun (YUT) > hotun (KUÇ) “hatun”
yak (YUT) > yok (KUÇ) “yok”
pola (YUT) > polo (KUÇ) “pilav”

a > ö

kakkuk / kökkük (YUT) > kökkök (KUÇ) “guguk”
e > ü

özemçila (YUT) > üzüm (KUÇ) “kendim”
çeketke (YUT) > çeketkü (KUÇ) “çekirge”
köküle (YUT) > kükülü (KUÇ) “saç modeli”
üleg / ölük / ülek (YUT) > ülük (KUÇ) “ölü”
e > o

sep-serik (YUT) > sop-serik (KUÇ) “sapsarı”

i > u

kistur- (YUT) > kustur (KUÇ) “sok-“
togri / togra (YUT) > toğru (KUÇ) “düz”

i > ü

bil- (YUT) > bülmei (KUÇ) “bilmeden”
min- (YUT) > mün- (KUÇ) “bin-“

Son Hecede Ünlü Türemesi

Türk (YUT) > Türük (KUÇ) “Türk”
vaht (YUT) > vakıt (Ar.KUÇ) “zaman”

Ünlü Uzaması
kar (YUT) > kâ (KUÇ) “kar”
bazar (YUT) > bazâ (KUÇ) “pazar”
kork- (YUT) > kök- (KUÇ) “kork-“

Ünlü Düşmesi

essilamueleyküm (YUT) > assalam aleikum (Ar.KUÇ) “merhaba”

kayda / ke yerde (YUT) > kaida (KUÇ) “nerede”

tekkiye / tekiye (YUT) > tekii (KUÇ) “yastık”

kulup / kulpu (YUT) > kulpa (KUÇ) “kilit”

ussul / usul (YUT) > usloina- (KUÇ) “dans et-“
köşüke (YUT) > köşük (KUÇ) “ağ, perde”

çigdür- / çigiş- (YUT) > çig- (KUÇ) “bağla- , düğümle-“

Hece Düşmesi

tögürmen / tögmen (YUT) > tügmen (KUÇ) “değirmen”

çirsildaş- / şirtildi- (YUT) > şırtat- (KUÇ) “gürültü yap-“

maglay (YUT) > mige (KUÇ) “alın”

çamagur (YUT) > çamgur (KUÇ) “turp”

çirsildaş- / şirtildi- (YUT) > şırtat- (KUÇ) “gürültü yap-“

ÜNSÜZLER

Ünsüz Tekleşmesi

callap (YUT) > calap (KUÇ) “vurguncu, deri-yün alıp satan”

uşşak (YUT) > uşak (KUÇ) “küçük”

sekkiz (YUT) > sekiz (KUÇ) “sekiz”

tekkiye / tekiye (YUT) > tekii (KUÇ) “yastık”

ussul / usul (YUT) > usloina- (KUÇ) “dans et-“

Ünsüz Düşmesi

gerden (YUT) > geden Far. (KUÇ) “boyun”

çikar- (YUT) > çıka- (KUÇ) “çıkar-“

iskitmak (YUT) > ıskıtmı (KUÇ) “ıslık”

helk / hek (YUT) > hak (Ar.KUÇ) “halk”

çige (YUT) > çigan (KUÇ) “kenevir”

kali- / kalaş- (YUT) > kala- (KUÇ) “ateş yak-“

altmiş (YUT) > atmış (KUÇ) “altmış”

kargiş (YUT) > kagış (KUÇ) “lânet, beddua”

yer (YUT) > ye (KUÇ) “yer”

kosak / kursak (YUT) > kusak (KUÇ) “mide”

söngeç / söngeş (YUT) > sügeç (KUÇ) “kalça kemiği”

yüz (YUT) > üz (KUÇ) “yüz”

çokça (YUT) > çoka (KUÇ) “tepe”

erkek (YUT) > ekek (KUÇ) “erkek”

kar (YUT) > kâ (KUÇ) “kar”

kavak (YUT) > kava (KUÇ) “kabak”

kanşag (YUT) > kagşa (KUÇ) “çıkıntı, kaş arası”

öydek (YUT) > ödek (KUÇ) “ördek”

purçak (YUT) > puçak (KUÇ) “nohut”

kekirtek / kikirdek (YUT) > kikidek (KUÇ) “boğaz”

bazar (YUT) > bazâ (KUÇ) “pazar”

kork- (YUT) > kök- (KUÇ) “kork-“

yimiş (YUT) > yiiş (KUÇ) “gıda”

jigirme (YUT) > jigime (KUÇ) “yirmi”

çigdür- / çigiş- (YUT) > çig- (KUÇ) “bağla- , düğümle-“

Ünsüz Türemesi

tin / teç (YUT) > tınç (KUÇ) “yavaş, sessiz”
uka / aka (YUT) > ufka (KUÇ) “erkek kardeş”

Ünsüz Değişmesi
b > m

bez (YUT) > maz (KUÇ) “bez, kumaş parçası”
c > j

cühüt (YUT) > jogot / jogut (KUÇ) “yahudi”
ceynek (YUT) > j einek (KUÇ) “dirsek”
ç > ş

çirsildaş- / şirtildi- (YUT) > şırtat- (KUÇ) “gürültü yap-“
teç / tin (YUT) > tış (KUÇ) “sessiz, yavaş”
çaşkan (YUT) > şaşkan (KUÇ) “12 hayvan takviminden biri”
iç- (YUT) > iş- (KUÇ) “iç-“
ç « ^t

çiş (YUT) s tiş (KUÇ) “diş”
çüş- (YUT) s tüş- (KUÇ) “düş-“
çüşür- (YUT) s tüşür- (KUÇ) “kestir-“
çüş (YUT) s tüş (KUÇ) “düş, rüya”

Kuça ağzında, söz başındaki t- ünsüzü aslî bir şekil olarak karşımıza çıkmaktadır.
Yeni Uygur Türkçesi yazı dilinde bu ses ç- olarak yer almaktadır.

d > t

çirsildaş- / şirtildi- (YUT) > şırtat- (KUÇ) “gürültü yap-“
g > g

yegir (YUT) > yegır (KUÇ) “hayvan nasırı, sıyrık”
g > k

gargira- (YUT) > karkara- (KUÇ) “gürle-“
kuçagli- (YUT) > kuçakla- (KUÇ) “kucakla-“
üleg / ölük / ülek (YUT) > ülük (KUÇ) “ölü”
şundag / şundak (YUT) > şondak (KUÇ) “böyle”
h > g

cühüt (YUT) > jogot / jogut (KUÇ) “yahudi”
h > h

helk / hek (YUT) > hak (Ar.vakt KUÇ) “halk”
h > k

vaht (YUT) > vakıt (Ar.KUÇ) “zaman”
pokak (YUT) > pohak (KUÇ) “kursak”

j > c

jürek / yürek (YUT) > cürek (KUÇ) “yürek”

j > y

bujil (YUT) > biyil (KUÇ) “bu yıl”
jitim / yetim (YUT) > yetim (KUÇ) “yetim”
julgun (YUT) > yulgun (KUÇ) “ılgın ağacı”
jurt / yurt (YUT) > yurt (KUÇ) “kasaba, ülke”
k > g

uykuluk (YUT) > uikulug (KUÇ) “uykulu”
uluk (YUT) > ulug (KUÇ) “büyük”
k > h

paklan (YUT) > pahlan (KUÇ) “kuzu”
m > n

mepe (YUT) > nepe (KUÇ) “şehir arabası”
n > l

tegne (YUT) > tegle (KUÇ) “leğen”
n > m

tirnak / tirmak (YUT) > tırmak (KUÇ) “tırnak”
unutul- (YUT) > umutul- (KUÇ) “unutul-“
q > n

aydug (YUT) > aidın (KUÇ) “ay ışığı”

sön geç / söngeş (YUT) > sügeç (KUÇ) “kalça kemiği”

n > q

könek / köynek / köylek / kögilek (YUT) > köglek (KUÇ) “gömlek”

F. Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 200717 (1)
r > j

bir (YUT) > bij (KUÇ) “bir”

ş > ç

şakiri- (YUT) > çakıra- (KUÇ) “şakırda-“

söngeç / söngeş (YUT) > sügeç (KUÇ) “kalça kemiği”

t > d

kekirtek / kikirdek (YUT) > kikidek (KUÇ) “boğaz”
v > b

kovzak (YUT) > kobzak (KUÇ) “kabuk”
tavak (YUT) > tabak (Ar.KUÇ) “tabak”
v > g

suvar- (YUT) > sugar- (KUÇ) “su ver-“

v > p

kevez / kepez (YUT) > kipes (KUÇ) “pamuk”

y > c

yürek / jürek (YUT) > cürek (KUÇ) “yürek”

y > ^j

toy- (YUT) > toj di- (KUÇ) “doy-“
kuy- (YUT) > kuj- (KUÇ) “dök-“
y > r

sargay- (YUT) > sargar- (KUÇ) “sarar-“

z > ç

emizek (YUT) > emçek (KUÇ) “kadın göğsü”
z > s

kevez / kepez (YUT) > kipes (KUÇ) “pamuk”
pedez (YUT) > pedes (KUÇ) “makyaj”

SONUÇ

Sonuç olarak; inceleme bölümünde görüldüğü üzere, Kuça ağzındaki ses
değişmeleri oldukça fazladır. Ancak bu değişmelerin kümelendiği, ünlü kalınlaşmasında e
> a, i > a, i > ı değişimlerini, ünlü genişlemesinde i > e değişimini, ünlü daralmasında a >
ı, e > e, e > i, o > u, ö > ü, y > i değişimlerini, ünlü yuvarlaklaşmasında e > ü değişimini,
ünlü uzamasında ünsüz düşmesinin etkili olduğunu söyleyebiliriz. Ayrıca ünlü düşmesi
ve hece düşmesi olayı da söz konusu ettiğimiz ağızda, sıklıkla görülmektedir.

Ünsüzlerle ilgili değişimler ise; özellikle ç > ş, ç > t, g > k, j >y olarak
yoğunlaşmaktadır. Bununla birlikte, Yeni Uygur Türkçesinin Kuça ağzında ünsüz
düşmesi (g, k, l, m, n, g, r, y ) olayına da rastlamak mümkündür.

Ses değişmeleri, Yeni Uygur Türkçesinin genel görünümü açısından ele
alındığında ise, şu biçimlerde karşımıza çıkmaktadır: Ünlülerle ilgili bütün ses
değişimleri Kaşgar, Aksu, Turfan, Yarkın, Hoten ve Kuça ağızlarında görülmektedir.
Yine y > i değişimi, söz konusu ettiğimiz altı ağızda genel bir kural olarak vardır. ç > ş
değişimine Kuça ağzında dört örnekte rastladık. Oysa bu değişime Turfan ağzında
sıklıkla rastlanırken, Aksu ağzında birkaç örneği vardır. Hoten, Yarkın ve Kaşgar
ağızlarına ise, örneğine tesadüf edilmemiştir. ç > t değişimi Yarkın ağzında görülmez
iken, Hoten, Turfan, Kaşgar, Aksu ve Kuça ağızlarında az sayıda örneği vardır. Ünsüz
düşmesine (özellikle -r) bağlı olarak oluşan ünlü uzaması olayına Kuça, Hoten, Aksu,
Kaşgar, Turfan ağızlarında sıkça tesadüf edilirken, Yarkın ağzında örneği yoktur.

Kısaltmalar

Ar.: Arapça

Far.: Farsça

KUÇ: Kuça Ağzı

YUT: Yeni Uygur Türkçesi

>: Değişim, dönüşüm

~: Gibi, benzer, yakın

KAYNAKLAR

CAFEROĞLU, Ahmet, (1981), Türk Dili Tarihi l-ll, Enderun Kitabevi, 3.Baskı, İstanbul.
CAFEROĞLU, Ahmet, (1993), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Enderun Kitabevi, 3.Baskı,
İstanbul.

KAFESOĞLU, İbrahim, (1991), Türk Millî Kültürü, Boğaziçi Yayınları 7. Baskı, İstanbul.
MALOV, S.E., (1961), “Uygurskie Nareçiya Sintszyana Tekstı, Perevodı, Slovar”,
Moskova.

NECİPOVİÇ, Necip Emir, (1995), Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, Çeviren: İklil KURBAN,
Ankara.

ÖZKAN, Nevzat, (1997), Türk Dünyası-Nüfus, Sosyal Yapı, Dil, Edebiyat, Geçit Yayınları,
Kayseri.

ÖZTÜRK, Rıdvan, (1994), Yeni Uygur Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, l.Baskı, Ankara
Philologiae Turcicae Fundamenta, (1959), I.Cilt, Wiesbaden.

TEKİN, Talat - ÖLMEZ, Mehmet, (1999), Türk Dilleri, İstanbul.

YİĞİT, Ali, (1996), Türk Ülkeleri ve Türklerin Yaşadıkları Bölgelerin Coğrafyası, Elazığ.

130